“… AŞAĞILAYAN BAKIŞLARINIZLA CEZALANDIRIN …”
Nasyonal-sosyalist (Nazi) Almanya’nın korkunç gizli polis örgütü Gestapo, 1942 sonbaharında giriştiği kapsamlı operasyon sonucunda, bir“casus ve hain şebekesini” açığa çıkardı. Sovyetler Birliği’ne casusluk yapan komünist bir yer altı teşkilatı olarak “deşifre” edilen bu yapıya, evinde telsiz cihazı bulunan bir piyanistten ötürü, Kızıl Orkestra adı verildi. Savaşın ortasında, bütün muhalefet tasfiye edilmişken, totaliter rejim propaganda ve baskı aygıtıyla kimseye göz açtırmazken, küçümsenmeyecek yaygınlıktaki böyle bir “şebeke”nin varlığının öğrenilmesi, Hitler’i çok öfkelendirmişti. Kızıl Orkestra’nın elli kadar mensubu derhal idam edildi.
Kızıl Orkestra, Nazilerin yenilgisinden sonra da öyle bilindi: Komünistlerin yönetiminde, Sovyetler Birliği’ne hizmet eden bir casus şebekesi. Bu takdim, Soğuk Savaş’ın anti-komünist ortamında, Kızıl Orkestra’nın itibarsızlaştırılmasını, unutturulmasını beraberinde getirdi. “Komünistlik”yaftası, “vatan hainliği” imasının zehrine de bulanıyor, böylece bu anti-Nazi direnişçiler neredeyse ayıplanıyordu. Almanya toplumunun büyük çoğunluğunun,“sıradan insanların” Nazi rejiminin zulmüne, Yahudi soykırımına ses çıkarmamış,dahası itaat etmiş ya da en azından bilmezden gelmiş olmasıyla yüzleşmeyi engelleyen bir tepkiydi bu. Bu cesur insan topluluğunu “casus” diye itibarsızlaştırmak ve yok saymak, “kimse bir şey yapamadı, zaten yapamazdı”bahanesini güçlendiriyordu.
Oysa Kızıl Orkestracılar, casusluktan fazlasını yapmışlardı.Aralarında komünistler de vardı ama son on yılda ortaya çıkan yeni bilgiler ortaya koyuyor ki, çok sayıda başkaları da vardı: Solcular, demokratlar, liberaller, Hıristiyan muhafazakârlar ve belirli bir politik kimliği olmayan insanlar… Meslek sahibi seçkinler, entelektüeller, sanatçılar da vardı, küçük memurlar, işçiler de. Onları bir araya getiren tek saik, Nazilere karşı “birşeyler yapmak”tı. Elden ne gelirse, ne yapabilirlerse - bir şeyler yapmak.Şayet bir programdan söz edilebilirse, Kızıl Orkestra’nın yazılı olmayan programı, insan onuru ve vicdanıydı.
1930’ların ortalarında bir arkadaş çemberinde oluşan ilişki ağı, merkezsiz bile denilemeyecek kadar dağınık bir şekilde yayıldı. Birkaçıdışında illegal örgütlenme tecrübesi olmayan bu insanlar, el yordamıyla, herkesin sadece işbirliği yaptığı arkadaşlarını tanıdığı, ötesini ise merak etmediği ilişkiler kurdular.
Bu ilişki ağı, Yahudileri, komünistleri, takibat altında olan başkalarını sakladı. İstihbarat toplayıp Nazilere karşı savaşan devletlere aktardı. Anti-Nazi manevî direnci canlı tutacak ufak tefek bir şeyler yapmaya çalıştı. Evet, “ne olursa olsun, bir şeyler yapmak”tı dert.
Kızıl Orkestra’nın en çok bilinen şahsiyetleri, Arvid Harnack ve Harro Schulze-Boysen’dir. Arvid Harnack, Markist bir iktisatçıydı.Uzun süre yurtdışında bulunduğu ve bilimsel faaliyetlerle uğraştığı için politik kimliği saklı kalmıştı. Ekonomi Bakanlığına girdi, 1937’de ‘mahsus’Nazi Partisi’ne üye oldu ve epey yükseldi. 1942’ye kadar Sovyetler Birliği’ne ve Batılı müttefiklerine, Almanya’nın cephe gerisine ilişkin istihbarat raporları yolladı. Harro Schulze-Boysen ise, muhafazakâr aristokratik bir aileden geliyordu ve gençliğinde Nazi hareketine katılmıştı. Ancak Nazilerin iktidara geldikten sonra yaptıkları, onu tereddütlere sevk etti, giderek Nazizmden koptu. Alman Hava Kuvvetleri karargâhında görev alan Schulze-Boysen, Nazi karşıtı müttefik cepheye düzenli askerî bilgiler aktaracaktı.
Yaptıklarının “casusluktan” ibaret olmadığını söyledik. Etkisi belki mütevazı, ancak insanlık onuru ve vicdanı adına yüksek değer taşıyan işler de yaptılar Kızıl Orkestracılar. 1942 Ocak’ındaki bildiri eylemi, önemli bir örnektir. Altı sayfalık bildirinin başlığı “Almanya’nın geleceğine dair kaygılar gitgide Alman halkını sarıyor” idi. Almanya’nın savaşıkaybetmekte olduğu söyleniyor, Nazi rejiminin korkunç işkenceleri, cinayetleri, insanlık dışı tedhişi hatırlatılıyor ve insanlar boyun eğmemeye çağrılıyordu. Bildiride söylenenler, Kızıl Orkestracıların hareket saiklerini de özetler:
“Alman halkı biliyor ki, gün gelecek; tarih önünde, dünya önünde ve bizzat kendine karşı bu olanların sorumluluğuyla yüzleşmek zorunda kalacaktır... Varsın, hakikati arayacak takatten yoksun olanlar hiçbir şey yapmadan dursun... Savaşı uzatan her gün, tarifi imkânsız yeni acılar ve kurbanlara yol açmaktan başka bir sonuç doğurmuyor.”
“Halkın çöküşe varmadan kurtulmasının tek ön koşulu, itaati ve istenen yükümlülükleri yerine getirmeyi reddetmektir… Herkes, bugünkü devlet ondan her ne istiyorsa aksini yapmanın derdine düşmelidir… Sokak köşelerinde yine kuyruk beklemek zorunda kaldığınızda, giderek daha yüksek sesle protesto edin. Her şeye rıza göstermeyi bırakın, kendinize emrettirmeyin. Kendinizi daha fazla ezdirmeyin. Nazi üniformalıları, aşağılayan bakışlarınızla cezalandırın! Halkın canilerden ve gammazlardan ruhunun ta derininde tiksindiğini hissetmelerini sağlayın onların! Kış yardımı adı altına para toplama kampanyasıdenen saçmalığa katılmayı artık bırakın! İktidardaki rejime yapılacak her kuruşyardım, savaşı uzatacak ve sefaletimizi derinleştirecektir! Düşüncelerimizin ve duygularımızın uyuşturulmasına son verelim artık.’’
“Bildiri eylemi” deyip geçmeyin; Nazi rejimi altında, olağanüstü zor bir işti bu.
Dikkat çekmemek için Berlin’de bir dişçinin muayenehanesinde toplanıyorlardı. Üç kişiydiler: Dişçi, bir müzisyen ve sekreterlik yapan bir kadın. Kâğıt hem zaten kıttı hem de toplu alımlar kuşku uyandıracağından, ihtiyaç duyulan kâğıtlar, değişik yerlerden az miktarlarda toplanarak bir araya getirildi. Başka bir şehirden teksir makinesi temin ettiler. Telefon rehberlerinden ve başka kaynaklardan rastgele çıkarılan binlerce adrese, yine değişik postanelerden, teker teker postaladılar bildiriyi. Mektubun ulaştığıadresler arasında “sıradan insanlar” yanında, üst düzey Naziler de vardı.Bildiri elbette infiale yol açtı, Gestapo (gizli devlet polisi) aylarca iz sürdü.
“Etkisine” bakıldığında mütevazı denemeyecek bir başka eylemden söz edelim: Ortaokul ve lise öğrencileri iki kız kardeş, Cato ve Mietje van Bek’in yaptıkları. Okula giderken banliyö trenine bindikleri istasyondan, düzenli olarak mahkûm ve savaş esirlerini taşıyan trenlerin geçtiğini fark edince, “bir şeyler yapmaya” karar verdiler. Üç arkadaşlarıyla beraber, tutuklu ve esirlerin boşaltılıp nakledildiği istasyonları keşfettiler. Kalabalığın arasından götürülüyorlar, insanlar bu geçenlere yokmuş gibi davranıyordu, zaten “yabancılar ve suçlular”la her türlü temas, bizzat tutuklanma nedeniydi. Sonraki günlerde küçük kızlar, trene yetişmek üzere koşar gibi yaparak veya orada eğleşiyor pozu takınarak tutukluların ellerine, ceplerine bir şeyler sıkıştırmaya çalıştılar: Bir dış fırçası, bir elma. Verecek hiçbir şey yoksa, cesaret dileyen, moral veren sözcükler karalanmış bir kartpostal. Veya bir çiçek… “Manevî destek vermek,insan sıcaklığı sunmak” diye açıklayacaklardı sonraları, yapmak istedikleri şeyi.
Mektupla bildiri eyleminin faillerinden biri, müzisyen Helmut Roloff’tu. Tutuklandı ancak tutarlı ifadeleri ve biraz da talihinin yardımıyla, idam edilmeden kurtuldu. Oğlu Stefan Roloff, savaştan sonra evlerinde Nazilerden ve “bu işlerden” hiç konuşulmadığını hatırlıyor. Hatta babasının son derece dakik ve disiplinli yaşantısına ve “Alman” soğukluğuna baktığında, onu da Nazilere yıllarca itaat ederek utanca ortak olan “tipik Alman”lardan biri olarak görüyordu. Babasının, vicdanının sesini dinleyerek bu zillete karşı “bir şeyler yapmak” için fedakârlıkları göze almış birisi olduğunu, çok sonraları öğrendi ve kendini Kızıl Orkestra’nın bilinmeyen yönlerini aydınlatmaya adadı. 2002’de yayımlanan kitabında, babasının ve onun tanıdığı ve tanımadığı arkadaşlarının yaptıklarını, “medenî cesaret ve insan haklarından yana tavrın” timsali olarak tanımlıyor.
Evet, Nazi hava kuvvetleri karargâhında “casusluk”yapan üsteğmen Schulze-Boysen de bütün hayatı müzik olan kendi halinde bir adamken insanlık dışı bir rejime karşı bir bildiri eylemine girerek (ayrıca evinde telsiz cihazı saklayarak) canını tehlikeye atan piyanist Helmut Roloff da, yürekleri pır pır ederek, istasyonun karşı tarafındaki dik dik bakan şu siyah şapkalı adam, acaba Gestapo’dan mıdır, diye ödleri koparak, toplama kampına sevk edilen bir tutsağın eline bir kartpostal, bir dal çiçek tutuşturmak, “insan sıcaklığı sunmak” için fırsat kollayan o kız çocukları da insanlık onurunun vicdanının timsalidirler.
TANIL BORA
TANIL BORA
